Rozmawiali z nami
Stereotypy nie służą opiece nad pacjentem

Kontynuujemy cykl wywiadów z prelegentami III Konferencji WUMed. Dziś rozmowa z mgr Barbarą Kaliwodą, wykładowcą WUMed, pielęgniarką, socjologiem.

Dziś system ochrony zdrowia w Polsce mierzy się z niespotykanym dotąd masowym jednoczasowym napływem gości rezydentów, którzy objęci są opieka medyczną. Pracownicy ochrony zdrowia mierzą się więc z nowym, trudnym zjawiskiem.
To wyzwanie.

Tak, to ogromne wyzwanie dla pielęgniarek i położnych, związane z wielokulturowością. Pacjenci pochodzący z grup mniejszościowych stanowią wyzwanie dla środowiska medycznego ze względu na, z jednej strony problem językowy, a z drugiej strony na występujące różnice kulturowe mające wpływ na proces leczenia i pielęgnowania. Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej, a ostatnio wojna na Ukrainie przyczyniły się do wzrostu liczby imigrantów i uchodźców, z których część staje się pacjentami polskiej ochrony zdrowia. To wymaga od personelu medycznego wrażliwości i wiedzy na temat ich potrzeb wynikających z odmienności kulturowej. Większa różnorodność społeczeństwa powoduje, że ochrona zdrowia znajduje się w nowej sytuacji. Jako społeczeństwo, po II wojnie światowej nie mamy doświadczenia i tradycji współpracy z osobami z innych krajów, z innych kręgów kulturowych. Wielokulturowość to nic innego jak współobecność w codziennym życiu, ludzi reprezentujących różne kultury, różniących się między sobą nie tylko wyglądem, językiem ale także obyczajem, wyznawaną religią oraz sposobem komunikowania się. Aby sprostać tym wyzwaniom, nieodzownym elementem praktyki zawodowej medyków powinno stać się poznawanie kultury, zwyczajów i norm krajów, których przedstawiciele są lub mogą się stać naszymi pacjentami. Istnieje konieczność rozwoju kompetencji kulturowych wśród pracowników opieki medycznej ze względu na duże różnice kulturowe pomiędzy personelem medycznym a pacjentami.

Podczas III Konferencji WUMed wróciliśmy do zagadnienia kompetencji kulturowych w pielęgniarstwie i położnictwie uznając je za niezwykle ważne i aktualne. Przypomnijmy co oznaczają w praktyce, czego dotyczą, czym są?

Kompetencje kulturowe to zespół nabytych cech, zdolności umożliwiających swobodne uczestnictwo w kulturze zgodne z normami, wartościami. To dyspozycje w zakresie wiedzy, umiejętności i postaw, które pozwalają realizować zadania zawodowe na odpowiednim poziomie. Proces budowania kompetencji kulturowych to ewolucja powolnego stawania się kulturowo - profesjonalistą. Skuteczne nabywanie kompetencji kulturowych jest wynikiem chęci i własnych aspiracji, a nie konieczności i desperacji. Kompetencja w zakresie opieki zdrowotnej uwarunkowanej kulturowo to szanowanie odrębności kulturowej pacjenta, otwartość na jego odmienny system wartości, wyznanie, język, tradycję, historię, to także opieranie relacji nie tylko na podobieństwach, ale dostrzeganie także różnic. Posiadanie kompetencji kulturowych w pielęgniarstwie i położnictwie jest konieczne. Pozwala na zmniejszenie potencjalnie negatywnych skutków różnic kulturowych; skutkuje unikaniem stereotypowego podejścia do pacjenta. Raz nabyte kompetencje kulturowe będą wielokrotnie weryfikowane przez życie. Kształtowanie tej umiejętności jest potrzebne do poprawy dialogu międzykulturowego, obejmującego umiejętności językowe i społeczne. Skutkuje otwartością i wrażliwością na inne kultury; zapewnieniem wysokiej jakości opieki i zadowolenia pacjentów pochodzących z odmiennych kręgów kulturowych; unikaniem nieporozumień czy błędnego diagnozowania, leczenia, pielęgnowania, edukowania, komunikowania się. Powinniśmy rozwijać kompetencje kulturowe i inteligencję kulturową pielęgniarek i położnych w kształceniu zarówno przed jak i podyplomowym.

Z jakimi problemami kulturowymi mierzy się współczesne pielęgniarstwo i położnictwo?

Zapewnienie opieki pielęgniarskiej / położniczej zgodnej kulturowo, dostosowanej do potrzeb pacjenta staje się koniecznością. Różnice kulturowe, znajdujące odzwierciedlenie w odmiennym sposobie komunikowania, podejściu do czasu, przestrzeganiu terminów, rozwiązywaniu problemów, podejmowaniu decyzji, nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji - to pułapki, na które pielęgniarki / położne powinny zwracać uwagę.

Praca z cudzoziemcami jest oceniana jako wyjątkowo trudna ze względu właśnie na różnice kulturowe. Wobec tej grupy zdarzają się zachowania o charakterze dyskryminacyjnym. Niechęć wobec uchodźców wynika ze złych doświadczeń i z frustracji związanej z trudnościami o charakterze kulturowym, jest skutkiem nieporozumień, nie zaś złej woli. Powszechnie pojawiającym się problemem jest dostęp cudzoziemców do rzetelnej informacji przedstawionej w zrozumiałym przez nich języku, a dotyczącej organizacji systemu ochrony zdrowia, zasad w nim panujących, uprawnień do otrzymania pomocy, miejsc gdzie ta pomoc może zostać udzielona. Różnice kulturowe mogą stwarzać niewidzialne bariery i frustrować, ale mogą także budzić emocje pozytywne, zainteresowanie. Im bardziej kultury są do siebie podobne, tym łatwiejszy, mniej konfliktowy, bardziej pomyślny będzie wzajemny kontakt społeczny. Brak wiedzy na temat innych kultur, niechęć wobec zrozumienia różnic kulturowych, własne uprzedzenia mogą stać się przyczyną błędnej diagnozy lekarskiej/pielęgniarskie/położniczej. Dużym problemem w zapewnieniu odpowiedniej opieki zdrowotnej są bariery językowe. Bariera językowa może uniemożliwić chociażby takie czynności jak zapoznanie chorego z topografią oddziału, regulaminem szpitala, prawami pacjenta, uniemożliwić zebranie wywiadu pielęgniarskiego czy położniczego i właściwe rozpoznanie czy przygotowanie pacjenta do zabiegów diagnostycznych czy operacyjnych. To ograniczenie w bezpośrednim kontakcie przyczynia się do pogłębienia u pacjenta stresu, który nieodłącznie towarzyszy pobytowi w szpitalu. Utrudnione lub niemożliwe jest uzyskanie świadomej zgody pacjenta obcojęzycznego na interwencje medyczne zwłaszcza w przypadkach nagłych. Bariery komunikacyjne, językowe mogą znacznie utrudnić czy uniemożliwić adaptację pacjenta do warunków szpitalnych oraz realizację zaleceń lekarskich czy pielęgniarskich / położniczych. Aby je przełamywać konieczny jest dostęp do profesjonalnej pomocy tłumacza, który powinien pomóc pacjentowi zrozumieć nie tylko wypowiadane słowa, ale również przekaz w nich zawarty.

Werbalne porozumienie to tylko część problemu.

Tak, komunikacja ludzi z różnych kultur jest skomplikowana, ponieważ jest obarczona ryzykiem nieporozumienia lub błędu w odczytywaniu wzajemnych intencji i gestów. Przyczyną wielu nieporozumień w komunikowaniu jest ignorowanie tych różnic. Aby komunikacja międzykulturowa była skuteczna i satysfakcjonująca obie strony ( pielęgniarka / położna a pacjent / pacjentka ), nie wystarczy posługiwać się tym samym językiem. Nawet doskonałe opanowanie języka pacjenta/ pacjentki, z którą wchodzimy w kontakt, nie gwarantuje sukcesu, ponieważ komunikaty przekazywane są także poprzez m.in.: milczenie, mimikę twarzy, gesty, ruchy ciała, ton głosu czyli elementy komunikacji niewerbalnej. Komunikacja niewerbalna może okazać się niebezpiecznym narzędziem w rękach nieumiejętnego rozmówcy. Ważne wydaje się uświadomienie, z jakimi problemami na tle kulturowym mogą mieć do czynienia pracownicy ochrony zdrowia i jakie nowe zadania pojawiają się w ich pracy. Pomóc w tym mogą szkolenia dostarczające wiedzy na temat potrzeb pacjentów odmiennych kulturowo w celu ograniczenia poczucia frustracji w obliczu niespodziewanych i trudnych do rozwikłania różnic kulturowych.

Co powinniśmy zrobić / zmienić począwszy od edukacji po wykonywanie zawodów medycznych aby kompetencje kulturowe były czymś naturalnym i oczywistym w pielęgniarstwie i położnictwie?

Szkolenia w zakresie komunikacji interkulturowej są ważne i gwarantują nabycie określonej wiedzy i umiejętności, ale nie gwarantują, że wiedza ta i umiejętności będą stosowane w praktyce, jeśli zabraknie wewnętrznej chęci i otwartości na kontakt z przedstawicielami grupy mniejszościowej. Należy poznać przeszkody w komunikacji międzykulturowej: różnice językowe, stereotypy i uprzedzenia. Identyfikacja pojawiających się problemów, barier i luk jest istotnym krokiem do zapewnienia adekwatnej do potrzeb opieki zdrowotnej migrantów.

Rozwijanie i doskonalenie inteligencji kulturowej w pielęgniarstwie i położnictwie jest niezbędnym procesem rozciągniętym w czasie. Trudnym, ale mogącym przynosić satysfakcję, ułatwiającym przełamywanie stereotypów, które utrudniają realizację między przedstawicielami różnych kultur. Dla poprawy komunikacji z pacjentem obcojęzycznym oprócz informacji ustnej, należy opracować w formie pisemnej i graficznej: ulotki ( opisujące rutynowe zabiegi, ewentualne powikłania i zagrożenia, działania leków, rehabilitację, zalecaną dietę i styl życia ), formularze, regulaminy, informatory w kilku językach. Taka rozszerzona ulotka informacyjna może stanowić cenne narzędzie w leczeniu i profesjonalnym pielęgnowaniu pacjenta obcojęzycznego.

Ważne jest, aby do każdego pacjenta podchodzić indywidualnie i traktować go holistycznie, biorąc pod uwagę zarówno jego stan fizyczny, ale i duchowy, szanując jego przekonania religijne. Znajomość komunikacji międzykulturowej i umiejętność jej efektywnego wykorzystania mogą pomóc w pokonywaniu różnic kulturowych, łagodzeniu problemów i pomagać w osiągnięciu bardziej harmonijnych, produktywnych relacji. Komunikacja terapeutyczna, oprócz pozyskania istotnych informacji o stanie zdrowia, obejmuje również wytworzenie dobrej atmosfery, wzbudzenie zaufania i zrozumienia oraz wyjaśnianie wątpliwości. Migracja i uchodźctwo są silnie stresogenne. Cudzoziemiec doświadcza z powodu różnic kulturowych ogromu emocji i przechodzi przez różne fazy akulturacji. Problemów wynikających z różnic kulturowych można uniknąć, choć nie ma na to prostej recepty. Wśród czynników utrudniających komunikację, oprócz braku umiejętności interpretowania sygnałów niewerbalnych spowodowanych nieznajomością kultury rozmówcy oraz braku kompetencji językowych wskazuje się dodatkowo na: stereotypy i uprzedzenia, skłonność do formułowania sądów wartościujących, wysoki poziom stresu, lęku i napięcia, który może wyolbrzymiać wszystkie inne przeszkody i sprawiać, że ludzie sztywno trzymają się formalnych interpretacji, upierają się przy stereotypach. Uświadomienie sobie treści własnych stereotypów i postaw wobec osób z innych kręgów kulturowych jest niezwykle ważna dla pracowników ochrony zdrowia. Zmiana stereotypowych przekonań nie jest łatwa. Należy spróbować odkryć i zrozumieć czyjś światopogląd, wartości. Niezbędne w kontaktach z drugim człowiekiem są: okazywanie szacunku, wnikliwość i chęć podjęcia wysiłku zrozumienia innej kultury. Wszelkie zachowania etnocentryczne nie służą relacji z drugim człowiekiem.