Wypalenie zawodowe nie musi cię dotknąć

Co trzeci polski pracownik umysłowy czuje się wypalony zawodowo – wynika z badania przeprowadzonego w kwietniu i maju 2020 r. przez pracownię ARC Rynek i Opinia na zlecenie Gumtree.pl, przy współpracy z Randstad Polska.

Wypalenie zawodowe to zjawisko dość powszechne i może dotyczyć każdego z nas, bez względu na płeć, wiek, wykonywany zawód, doświadczenie, staż pracy czy zajmowane stanowisko. Jeśli praca zaczyna Cię coraz bardziej męczyć, nie chodzisz do niej już z taką samą radością jak to było na początku, zamiast satysfakcji z niej czujesz zniechęcenie, zobojętnienie, frustrację i chroniczne zmęczenie, a nawet zastanawiasz się czy dobrze zrobiłeś podejmując ją, to wszystko może świadczyć o tym, że już doświadczasz pierwszych symptomów wypalenia zawodowego.
           
Terminu „syndrom wypalania zawodowego” po raz pierwszy użył w 1974 roku amerykański psychiatra H. J. Freudenberger, który zdefiniował go jako spadek energii u pracownika, pojawiający się na skutek przytłoczenia problemami innych. Jednocześnie autor ten podkreśla, iż wypalanie występuje u osób, których zawód związany jest z niesieniem pomocy innym. Zespół wypalenia się jest na ogół definiowany jako jedna z możliwych odpowiedzi jednostki na chroniczny stres emocjonalny związany z działalnością w tych zawodach, których wspólną cechą jest ciągły kontakt z ludźmi.

Na syndrom ten składają się trzy odrębne komponenty, które stanowią podstawowe wymiary zespołu wypalenia się:

• wyczerpanie emocjonalne,
• nadmierna depersonalizacja,
• i brak satysfakcji osobistej z wyników pracy.

Pierwszą spójną koncepcję tego zjawiska przedstawiła C. Maslach  na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Wypalenie się zawodowe Maslach nazwała „utratą troski o człowieka”, ponieważ wiąże się ono z profesjami z natury swej zajmującymi się pracą z innymi ludźmi, a jego objawy wskazują na pewnego rodzaju dehumanizację.

Profesje będące w zasięgu zagrożenia wypaleniem się to w pierwszym rzędzie kierownicy różnego szczebla, ale także: lekarze i pielęgniarki, pracownicy opieki społecznej, nauczyciele, personel więzienny, psychologowie, menedżerowie, księża itp. Wspólną cechą tych grup zawodowych jest ich ciągły kontakt z drugim człowiekiem jako przedmiotem pracy oraz zawarty u podstaw tych zawodów obraz jednostki (z różnych względów będącej w trudnej sytuacji, potrzebującej pomocy, wymagającej szczególnej troski i uwagi). Kontakt ten wymaga konieczności dużego zaangażowania się i poświęcenia, oraz radzenia sobie z obciążeniem przeżyciami i sytuacją swoich podwładnych, wychowanków, pacjentów, klientów, parafian itp.

W literaturze przedmiotu najczęściej przyjmowaną koncepcją w opisie i wyjaśnianiu zjawiska wypalenia zawodowego jest koncepcja trójfazowego modelu wypalenia się autorstwa C. Maslach. Traktuje ona wypalenie zawodowe jako proces, w którym to występują trzy fazy.

Faza wyczerpania emocjonalnego jest pierwszą w trakcie tworzenia się syndromu wypalenia się. W obrazie klinicznym dominują objawy psychosomatyczne, np. bóle głowy, zmęczenie, bezsenność. Miejsce faktycznych zaburzeń zajmują często przekonania hipochondryczne, potęgujące próby fizycznej ucieczki w chorobę przed trudnościami, z którymi nie można sobie poradzić. Ogólnie można powiedzieć, że jest to etap somatyzacji trudności i fizycznej ucieczki.

Faza druga może doprowadzić do depersonalizacji, czyli „utraty troski o człowieka”. Osoba wypalona zaczyna swoją pracę wykonywać bezdusznie, mimo że o jej wyborze zadecydowały najczęściej wyznawane wartości i posiadane predyspozycje. Teraz się im niejako sprzeniewierza. To niskie zaangażowanie jest już pewną formą obrony przed dalszym wypaleniem. W relacjach międzyludzkich np.: kierownik - podwładny, pracownik – klient, pielęgniarka – pacjent czy nauczyciel – wychowanek, dochodzi do wycofywania się, traktowania drugiej osoby przedmiotowo a nie jak dotychczas podmiotowo, unikania kontaktu psychicznego, okazywania demonstracyjnego braku zainteresowania i współczucia, a nawet obwiniania jej, że trzeba nią się „zajmować”. Praca zatraca teraz swój sens i zanikają też wszystkie zaspokajane przez nią potrzeby.

W fazie trzeciej, łączącej wszystkie dotychczasowe symptomy, dominuje negatywna ocena siebie jako pracownika oraz „wypadanie” ze swej zawodowej roli. Objawia się to zmniejszoną efektywnością pracy (jej jakość się zmniejsza, a czas poświęcony na uzyskanie efektów znacznie się wydłuża). Wzrasta konfliktowość w stosunku do współpracowników czy osób powierzonych opiece (pacjentów, petentów, wychowanków itp.). To obniżone zadowolenie z osiągnięć zawodowych, przejawia się spadkiem poczucia własnej kompetencji i wydajności pracy.

Jakie są najczęstsze skutki wypalenia się zawodowego?

Zależą one od wielu czynników, min. osobowości jednostki, natężenia i czasu oddziaływania stresora, przejawianego ogólnego zespołu adaptacyjnego, czy kontekstu sytuacji. „Wypalony” pracownik często sięga po alkohol, narkotyki lub inne używki. Przejawia silny lęk oraz poczucie krzywdy i winy. Lęk jest tu faktycznie kanalizowany w objawach somatycznych. Przyczyn syndromu wypalenia się zawodowego można upatrywać w trzech płaszczyznach: osobistej, interpersonalnej i organizacyjnej.

Wśród cech osobistych sprzyjających wypaleniu się zawodowemu wymienia się: bierność, niepewność, niską samoocenę, defensywność, zależność, psychopatyczne cechy osobowości, niedojrzałość osobowości, cechy histeryczne.

„Wypalenie się” to proces nieuchronnej destrukcji, jaki zachodzi w psychice człowieka na skutek stresu wywołanego niezadowoleniem z jakiejś sytuacji przy jednoczesnej niemożliwości zmiany tej sytuacji.  „Wypalenie się” należy rozpatrywać zdaniem A. Bańki dwojako, jako zjawisko:

• ogólnego stresu społeczno – kulturowego,
• oraz specyficznego stresu zawodowego, związanego ściśle z sytuacją pomagania innym ludziom.

Charakteryzując oba rodzaje wypalenia się można ogólnie stwierdzić, że „wypalanie egzystencjonalne” jest reakcją stresową, która powstaje w wyniku porównania przez jednostkę swoich osiągnięć do ogólnie obowiązujących (najczęściej zawyżonych) w społeczeństwie standardów (kultury), natomiast „wypalenie zawodowe” jest stresem pracy powstałym w wyniku porównania celów i wartości własnych dążeń do nastawień, spostrzeżeń i możliwości (najczęściej ograniczonych) stwarzanych przez sytuację pracy.

Jak zapobiegać wypaleniu zawodowemu i jak mu zaradzić, jeśli się pojawi?

Najlepszą metodą zapobieganiu wypaleniu zawodowemu jest wypracowanie efektywnych metod walki ze stresem, które to będą skuteczne w konkretnym przypadku. Może to być np. medytacja, hobby, dobra książka, spacer albo regularne uczestniczenie w zajęciach całkowicie odmiennych od tych, które wykonuje się podczas pracy zawodowej. Dobrze działa taniec, śpiew, oraz uprawianie jakiegoś sportu. (Chodzi o to, żeby na jakiś czas w ciągu dnia zapomnieć o problemach zawodowych i po prostu cieszyć się życiem).

Inną metodą jest przeciwdziałanie wypalaniu zawodowemu poprzez uwzględnianie tzw. czynników obniżających nadmierny stres. Do nich należą:

1. realistyczna ocena swoich możliwości oraz stopnia trudności danego zadania i sytuacji w jakiej się znajdujemy.
2. pozytywne myślenie i samospełniająca się przepowiednia.
3. poczucie kontroli nad zdarzeniami.
4. konstruktywna krytyka samego siebie.
5. właściwa strukturalizacja czasu (praca, odpoczynek,  rozrywka, intymność).

Pamiętać należy i o tym, że możemy unikać wypalania zawodowego poprzez:

• szybkie eliminowanie czynników stresujących,
• szybką likwidację skutków stresu,
• rozwijanie odporności na stres,
• dokonanie zmian organizacyjnych w swojej pracy,
• stosowanie ćwiczeń fizycznych i relaksujących,
• oraz poprzez zmianę filozofii życiowej.

Warto jest też zadbać o szeroko rozumianą organizację i higienę swojej pracy. Najważniejsze jest tu zachowanie zdrowego dystansu wobec pracy. Należy wyznaczać sobie realistyczne i możliwe do zrealizowania cele, które powinny być jasno sformułowane. Obok intensywnej pracy należy zagospodarować sobie czas na odpoczynek i rozwijanie swoich zainteresowań.

Dużą uwagę powinno się zwracać na sygnały płynące z ciała i monitorowanie różnych objawów somatycznych. Niekiedy długotrwający ból głowy czy ciągłe przemęczenie mogą być oznaką ważniejszego problemu.

Warto jest dbać o swoje życie prywatne, tak by praca nigdy nie stała się życiowym priorytetem. Zdrowe, satysfakcjonujące relacje z innymi ludźmi stanowią dla człowieka istotne zasoby odreagowywania i nabierania nowych sił do funkcjonowania w sytuacjach trudnych i stresowych. I wreszcie należy pamiętać, że w zawodach polegających na pomaganiu innym ludziom trzeba także zadbać o siebie. Takie podejście umożliwia harmonijny rozwój zarówno właściwej postawy wobec pracy jak i własnego życia osobistego.


Artykuł opracowano w oparciu o następującą literaturę:
1. Bańka A., Podręcznik pomocy psychologicznej. Poznań 1992.
2. Maslach C. „Wypalenie – w perspektywie wielowymiarowej” (w) Sęk H. „Wypalenie zawodowe – przyczyny, mechanizmy, zapobieganie”. PWN. Warszawa 2000.
3. Zimbardo P.G., Ruch F.L., Psychologia i życie. Warszawa2010.
4. Raport gumtree Archives - Blog Gumtree https://www.google.pl/search?ei=WPrtX_CkBOejrgS367iACQ&q=Ilościowe+badanie+na+zlecenie+Gumtree.pl%2C+przy+współpracy+z+Randstad+Polska%